به مناسبت تنش میان دولت ایران و رژیم باکو

ایران و قفقاز

 اعتماد 24 امرداد

تاریخ ملت و ملیت در شمال رود ارس برای ما ایرانیان تاریخ یک توده است در دو روایت. روایت نخست تاریخی است که ریشه در ایران و فرهنگ ایرانی دارد و روایت دوم تاریخی است که از «ملت‌سازان» آموخته‌ایم. دومی روایتی است رمانتیک و به شدت خیالی. چنین تخیلی که ریشه در جنگ‌های ایران و روس و برآمدن نهادهای مدرن در قفقاز داشت ،همواره مورد حمایت اشغال‌گران روس (تزار و سرخ) نیز بود، زیرا گسست تاریخی و اجتماعی شمال و جنوب و بازگشت‌ناپذیری منطقه قفقاز به ایران را تضمین می‌کرد.

نشریاتی چون ملانصرالدین و ترقی و روشنفکران و سیاست‌مدارانی چون رسول‌زاده و آقایف پیشتاز این فرآیند بودند. به این ترتیب خمیرمایه یک ملت مجزا در شمال ارس نخست در تصورات و تخیلات روزنامه‌نگاران، شعراء و نویسندگانی به وجود آمد که به تاریخ «کهن‌تری» تأکید داشتند و سعی می‌کردند آن را به تملک خود درآوردند.

البته با بررسی و نیم نگاهی به وضعیت قفقاز جنوبی و انفصال این ناحیه از ایران می‌توان گفت که این رویکرد بیشتر از سر ناچاری بود. زیرا از طرف دولت وقت  ایران حمایتی از مسلمانان قفقاز که دائم در معرض هجوم مسیحیان روس و ارمنی بودند صورت نمی‌گرفت و موجودیت این عده دائما در معرض تهدید بود. بنابراین در غیاب ایران که سرگرم مشکلات خاص خود بود رجوع نخبگان شمال ارس به عثمانی که دورة جدیدی را با قدرت‌گیری ترکان جوان تجربه می‌کرد طبیعی به نظر می‌رسد.

اما این نوع هویت‌طلبی جدید در آن سوی ارس ریشه در شکست و ناامیدی داشت. نا امیدی نخبگان قفقازی چون رسول‌زاده و آقایف که در آغاز  آمال خود را در ایران و ایران‌گرایی جستجو می‌کردند از دولت قاجار،افزایش روزافزون تهدید از سوی مسیحیان و وسوسه تجدیدنظرطلبی گرایش به عثمانی و کمیته اتحاد و ترقی را در آنها تقویت می‌کرد.

هنوز آثار روان‌شناسی و شکست از روس در میان مسلمان قفقاز بررسی نشده است. شکست از یک قدرت مسیحی در منطقه‌ای که چندین سده کشاکش دینی را تجربه کرده است و نیاز به تکیه‌گاه نیرومند برای این مردم موضوع مغفولی است.

پس از فروپاشی شوروی طی دو دهه آن چه که «اریک هابسباوم» از آن با عنوان «ابداع سنت» نامی برد یک به یک برای تکمیل روند ملت سازی در جمهوری شمال رود ارس اجرا شد. شکل گیری یک همتراز سکولار بر آمده از ایدئولوژی در امر آموزش و پرورش و تربیت نسل جدید با تاریخ برساخته و غیر حقیقی، ابداع آیین های عمومی تحت عنوان روزهای ملی در مناسبت های مختلف و تولید انبوه یادبودهای ملی از این جمله بود. با وجود همه تلاش هایی که برای تکمل پروژه ملت سازانه در جمهوری مسلمان نشین شمال رود ارس از زمان محمد امین رسول زاده و میر جعفر باقروف تا زمان فروپاشی شوروی صورت گرفت، این برنامه سیر نا امید کننده ای را دنبال کرد که در روزهای سخت پس از فروپاشی و عدم رغبت مردم برای مشارکت فعال در آن چه که از سوی اقتدار سیاسی وقت جنگ قره باغ نامیده می شد، نشان دهنده این واقعیت است.

در جمهوری آن سوی ارس می توان پیاده شدن بسیاری از پروژه های دولتی برای ملت سازی را مشاهده کرد. هنوز این پروژه تکمیل نشده است. ناسیونالیسم دولتی که خاندان علیف پیگیر آن است مسئله ای است که آنتونی اسمیت از آن با عنوان ناسیونالیسم های بدون ملت یاد می کند. چیزی که در آفریقا و برخی کشورهای آسیایی شایع است. اسمیت در کتاب "ناسیونالیسم" تشریح می کند که دولت های فاقد پیشنه ملی به چه ترتیب خود را مجبور می بینند به تاریخ سازی روی آورند. حتی در جایی که ملت آینده نمی تواند به هیچ پیشینه قومی مهمی فخر بورزد و این پیشنه باید جعل و برساخته شود تا بعنوان "شرط بقاء" و وحدت ملی جلوه گری نماید.

http://etemaad.ir/Released/90-05-24/151.htm#109196

برگردان این یادداشت به گویش آذربایجانی باکویی در ادامه... 

Iran va Qafqaz

Salar Seyfəddini

etemaad qəzeti

Millət və Milliyət tarixi Arazın Şimalında biz İranlılara bir tarixdi ama iki povestdə. Birinci povest İran və İran mədəniyyətində kökü var və ikinci povesti "Millət Qurucu"lardan öyrənmişik. İkinci povest bir romantik və xəyali povestdir. Belə təxəyyüllər İran-Rus savaşlarında və Qafqazda modern müəssisələrin quruluşunda kökü varidi və həmişə Ruslar (Tezar və Komonistlər) bu povesti gücləndiriplər çünki bu iş Şimal və Cenubun ayrı qalmasına və Qafqazın bir dəfə də İrana qayıtmamasını zəmanət edirdi.  Mollanəsəddin və Tərəqqi təkin jurnallar və Rəsulzadə və Aqayev təkin Siyasətcilər və aydınlar bu prosesi qabağa aparıblar. Beləliklə bir millətin başlayış yeri jurnalistlər, şairlər və yazıçıların təfəkkürlərində və təsəvvürlərində yaradıldi ki bir "daha köhnə" tarixə vurğulaydılar və çalışırdılar ki bu tarixə təməllük etsinlər.  Əlbəttə Cenubi Qafqazın İrannan ayrılması vəziətinə baxanda və onu çek etməkdə başa düşürük ki bu yanaşma çarəsizlikdənimiş. Çünki İran dövləti tərəfindən Qafqazdaki Müsəlmanlara ki Rus və Ərməni xristianların tərəfindən zülm altındaydılar, bir dəstək və kömək gəlmirdi və oların canları təhdid altındaydı. Belə, İranın içəridəki problemlərnən başı qal olan zaman, Arazın şimalının aydınları Osmanlıdan ki yeni bir dovran gənç türklərnən keçirdirdi köməy istəməkləri təbii gözə gəlir.  Bu hüviyyət tələblik ki məyusluq və iğursuzluğun içində kökü varidi, Aqayev və Rəsulzadə kimi elitaları ki ilkdə öz mətləblərin Qacar İrannan və İrancılıqdan istirdilər, və xristianların artan yəhdidləri, oları ona sürdi ki təfəkkürləri Osmanlı və İttihad və Tərəqqıyə yaxınlaşa.  Hələ Qafqazın müsəlman xalqında psixologiya əsərləri çek olunmayıb. Bir xristian gücündən məqbuliyət bir rayonda ki yüzlər il dini münaqişələrin yeri olubdur və bu xalqın bir dayaq gücə ihtiyacları özü bir başqa məslək sayılır. Sovetlərin dağıldıqlarınnan sora Erik Habsbavem millət qurmaq projəsinə göra "Sünnəti yenilik" dediği sözləri bir-bir icra edilmişdir. Bir ideolojidən çıxmış seküler nominalın quruluşı yeni nəslin təhsil və tərbiyəsində və bir saxtə və yalan tarixin üstündə, umumi milli münasibətlər və milli günlər və il dönəmlər çıxartmaq bu prosenin içindəki işlərdən sayılırdi. Arazın şimalında olan müsəlman Respublikasının içində edilən bebelə çalışmaya rəğmən, Muhəmməd Əmin Rəsulzadə və Mir Cəfər Baqırov zamanından Sovetlər dağıldığına qədər millət qurmaq prosəsi özüni bir məyüs eliyən prosə görsədi və indiyə qədər nəticəsiz olub ki Sovet dövləti dağılannan soraki çətin günlər və Xalqın Qarabağ savaşında fəal iştiraki olmaması bu reallığı görsədir.  Arazın otayındaki respublikada bir çox millər qurmağıyçün projə görünür. Hələ bu projə tamamlanmayıb.Dövlət Nasionalismi ki Əliyev ailəsi onun dalıycaqdi, Antoni Esmit dediğinə görə ona millətsiz nasionalimlər denir ki Afriqada və Asianın bəzi ölkələrində var. Esmit," Nasionalism" kitabında onu annadır ki geçmişi olmayan dövlətlər necə məcburdılar özlərinə saxtə tarix yazalar. Hətta o yerdə ki gələcək millət eliyə bilməz öz etnik geçmişinə fəxr edə, bu tarix düzətmək lazimdir ki milli birliq və "qalmaq şərti" ola bilə.